41. Urgulleko Gazteluaren oinak 1850ean:
O) Plataforma nagusia A) Lehen oina. B) Bigarren oina 1- Urgulleko Santo Kristoren kapera;
2- Gaztelurako ipar-eskailera;
3- Kantina;
4- Garita hondatua;
5- Berezko haitza;
6- Lurpeko lojamendua;
7- Garita;
8- Eskailera nagusia;
9- Sukaldea;
10- Goardia-atala;
11- Artilleriako kuartela (lehen oina);
12- Infanteriako kuartela (lehen oina);
13- Beheko patina;
14- Komunak;
15- Maila (banketa);
16- Garita;
17- Parapetoa;
18- Kanoi-zuloa;
19- Sarjentuen gela;
20- Goardiako ofiziala;
21- Gobernadorearen pabilioia;
22- Ordenantzak;
23- Zelataria;
24- Ofizialen pabilioia;
25- Goiko patina;
26- Banderaren haga;
27- Jaurespen-dorreko artilleriako plataforma;
28- Gobernadorearen laguntzaileen gelak;
29- Sukaldea;
30- Ziega;
31- Artilleriako plataforma-ziegako eskailera;
32- Berezko haitza;
33- Artilleriako kuartela (2. oina);
34- Infanteriako kuartela (2. oina).© Juan Antonio Sáez

Urgull mendiaren tontorrean gotorleku bat altxatu zuten, 9 aldeko poligono irregular baten itxurako plataforma nagusi bat eginez; honetarako sarbidea emateko bi ate (iparrekoa eta ekialdekoa) eta ataka bat daude, eta hauetako bakoitzak bere eskailerak ditu.

Plataformaren perimetro osoa inguratuz parapeto bat dago, eta honetan oinarriturik maila bat (banketa esaten zioten); babesleak, parapetoaren gainetik tiro egin ahal izateko, maila honetara igotzen ziren. Parapetoan zein banketan hogeiren bat kanoi-zulo zeuden, eta oraindik ere badira garai bateko hiru garitetako bi. Iparreko parapetoari erantsirik, Urgulleko Santo Kristoren kaperatxoa dago.

Plataforma honen erdian jaurespen dorrea dago, "matxo" esaten zioten eta jatorria Erdi Aroan duen gotorlekua bera, XVI. eta XVII. mendeetan eginiko hainbat eraberritze lanen eraginez dagoeneko nahikoa ezkutuan geratua. Barnealdean, XIX. mendean ziega gisa erabilitako bi egonleku gangadun ditu. Hauen gainean gazteluko gobernadorearen eta beronen ofizialen gelak zeuden, eta baita artilleriarako plataforma erdi-zirkular bat eta patin bat (euri-ura biltzen duen andel bat) ere. Goreneko maila hau, gaur egun, zeharo itxuraldatuta dago, batetik hainbat kapera egin dutelako bertan, eta bestetik Jesusen Bihotzaren irudi erraldoi bat kokatu dutelako (1950).

Plataforma nagusian, matxoari erantsita, bi oineko kuartel bat dago (XVIII. mendekoa), luzera desberdineko bi nabe perpendikularrez osatua; nabeok bat egiten duten tokian arma plaza txiki bat eratzen dute, eta bertan zabaltzen da azpiko patineko karela.

Urgulleko gazteluaren beraren oinarrian altxatu zituzten Printzearen bateria (edo Gobernadorearena), Erreginarena (edo Santiagorena), Napoleonena, eta hego-mendebaldeko plataforma; eta baita bolborategia eta Santiagoko kuartela ere (gaur egun azkeneko hau zeharo hondatuta dago). Beherago badira beste bateria batzuk, hala nola Begiratokiko bateria, Santa Klarako Goikoa eta Behekoa, Damena, Santa Teresarena, Bardokasekoa, Aiheneko plataforma; Tiroko Galeria, Biltegia eta Bardokaseko Bolborategia (eroria), eta abar.

52. Zaintzako garita, Santiagoko bolbora-biltegitik hurbil, Urgullen (1864).© Juan Antonio Sáez

Mendiaren azkeneko bi "gotortze" ahaleginak bat datoz, kronologiari begiratuta, batetik beheko harresien abandonuarekin, 1864an gertatu baitzen hau, eta bestetik 1898ko gerra hispano-amerikanoaren garaian kostako bateriak sendotzearekin; gaur egun zutik edo hondatuta ikus ditzakegun kuartel, goardia-atal, bolbora-biltegi eta abarretako gehienak azken garai hauetakoak dira.

Mendia eta gotorlekuak Donostiako Udalak erosi zituen 1921ean, eta berehala ekin zion horietako batzuk eraisteari. 1963an eraberritze lan handiak egin zituzten bertan, eta 1990eko hamarkadatik aurrera lan horiek jarraipena izan dute, hainbat jarduera puntualen bidez.