Lehen karlistaldian eraikitakoak baino sendoagoak izanik, XIX. mendeko azken gerra zibilean zehar gudaroste liberalek askoz fabrika-obra gehiago erabili zuten altxatu zituzten gotorlekuetan; horrenbestez, horietako batzuk gotorleku iraunkortzat edo erdi-iraunkortzat har zitezkeen, nahiz artean oso urrun egon garai bereko frantses gotorleku boteretsuek ematen zituzten prestazioetatik.

Gotorlekuetako batzuk nahikoa handiak ziren, eta hurbileko defentsarako gezi-leiho ugari zeukaten, artilleria-ahalmen handiaz inolaz ere. Lubanarroa zeukaten defentsarako, eta kasu batzuetan lubanarro-babesak (kaponera deituak, lubanarroan bertan kokatutako bateriak ziren, bertatik gora ateratzen ez zirenak) eta zubi altxagarria ere bai. Osterantzean, kuartelak, munizio-horniak, patina, komunak, eta beste zenbait elementu zituzten. Gipuzkoako ipar-ekialdean guztira 46 ziren, eta aurkari zituzten, noski, karlisten gotorleku asko ere; hauek, hala ere, oro har ez ziren hain sofistikatuak.

Liberalen gotorlekuetako asko eta asko udalen ekimenez eraiki zituzten; beste batzuetan Ingeniari Militarren Gorputzaren aholkularitza izan zuten (eta horrelakoetan udalek eskubidea zuten, bertan inbertitutako kopuruak atzera berreskuratzeko). Beste batzuetan Ingeniaren Gorputzak berak egin zituen zuzenean lanak, udalei eskatu arren materialak eta langileak jartzea.

98. Hernaniko Santa Barbarako gotorlekua 1930 inguruan.© Indalecio Ojanguren

Udalek, gerran zehar, 984.307 pezeta gastatu zituzten gotortze lanetan eta, gotortze lan hauek kalte eragin zieten partikularretako askok bezalaxe, behin eta berriz erreklamatu behar izan zuten Legeak aitortzen zizkien diru-kopuruak kobratzea.

99. Santa Barbarako gotorlkua III. Karlistaldian:
1- Telegrafoaren dorre zirkularra;
2- Dorrerako sarbidea;
3- Ipar-mendebaldeko bateria;
4- Ipar-mendebaldeko bateriarako sarbide-arra pala;
5- Gotorlekuko bi obren arteko komunikaziora ko lubanarro-galeria, malda handikoa;
6- Gotorlekurako sarrera;
7- Kamaina;
8- 1. kuartela;
9- Kantina;
10- Sukaldea;
11- Komunak;
12- Ofizialen pabilioirako sarrera-eskailera;
13- Jakitokia;
14- Ipar-ekialdeko bateria;
15- Munizio-hornia;
16- Hego-ekialdekobateria;
17- 2. kuartela;
18- Patina;
19- 3. kuartela;
20- Maila (banketa);
21- Hego-mendebaldeko bateriarako sarbide-arrapala;
22- Hego-mendebaldeko bateria;
23- Goardia-atala (sarjentua);
24- Goardia-atala (tropa);
25- Goiko plataforma gezi-leihoduna;
26- Lubanarroa.© Juan Antonio Sáez

Donostia liberala babestu zuten gudarosteak, III. Karlistaldian zehar, behin-behineko hiru lerro gotorretan oinarritu ziren, presaka eraiki baitzituzten hiriaren inguruan (harresiak 1864an eraitsi zituzten). Lehen lerroak, etsai karlistarengandik hurrekoenak, Kalbarioko dorrea eta Hernandez, Artola, Farola, Lugaritz, Puio, Ametzagaña, Altza, Mirakruz eta Almirante forteak zituen elementu nagusitzat. Bigarren lerroa atzerago zegoen, eta elementu nagusiak Antiguako dorrea, Haize Errota eta Pintoreko forteak, Loiolako dorrea eta Konkorreneko fortea ziren.

Hirugarren lerro gotorrak hiriaren hiri-bilbea mugatzen zuen. Harlangaitz arruntezko murru bat zen, behar bezala hornitua gezi-leihoz, eta erantsitako hainbat fortetxo eta goardia-atalen laguntza ere bazuena, Urgull mendiko gotorlekuarena bezalaxe.

Beste herri batzuetako hirigunean burututako gotortze lanak ere azpimarratzekoak dira, besteak beste Hernani, Irun eta Tolosan eginikoak; hauetako ezaugarrietako bat atari edo itxiturak dira, kaleak zeharka mozten zituztenak harlangaitzezko murruak eginez eta zurezko ateak jarriz. Baratzetako paretak eta eraikinak berak ere, gezi-leihoz hornitutako kuboz edo artilleriako bateria txikiz sendotuak betiere, itxiturako harresi inprobisatuak izaten ziren.

Lehen karlistaldiko forte itxurako gotorlekuekin gertatutakoaz oso bestela, gaur egunean ikusgarri ditugu oraindik batzuen hondar garrantzitsuak (Ametzagaña, Santa Barbara, Mendizorrotz, Oriamendi, Lord John Hay, Almirante, eta abar), eta baita dorre batzuenak ere (Jaizkibel, Elatzeta, Zubelzu, eta abar); izan ere, gerra amaitutakoan interes militarraren arabera sailkatu zituzten, eta horietako batzuk lan aktiboan edo erreserban mantendu ziren hainbat urtetan zehar.