Gipuzkoan I. Karlistaldian zehar (1832-1839) eraikitako gotorlekuak kanpainakoen, hau da, behin-behinekoen multzoan sartu behar dira. Muino ugari hartu zuten, hain zuzen herri nagusiak eta komunikabide garrantzitsuenak mendean hartzearren, eta zituzten ezaugarrien arabera forte, bateria, parapeto-gune eta etxe gotor izenak eman zizkieten. Hauei guztiei, dena den, lubaki eta maila apalagoko beste zenbait elementu gotor erantsi behar.

Lubanarro bat eduki ohi zuten, eta honetako lurra parapeto bat eraikitzeko erabiltzen zuten gainera, poligono irregular baten itxuran; honetan bi-bost kanoi-zulo zabaltzen zituzten, bakoitzak bere zelaigunea zuela artilleriako piezak kokatzeko (bat-hiru bitartean izaten ziren).

82. Oiartzungo gotorlekua (1838):
1- Lubanarroa;
2- Lurrezko parapetoa;
3- Parapetoan sartutako zuresia, bertan hainbat gezi-leiho eginda dituela;
4- Kanoi-zuloa;
5- Ofizialen pabilioia;
6- Tropa kuartela;
7- Maila (banketa);
8- Berma;
9- Artilleriarako zelaigunea;
10- Zurezko zubi altxagarria duen sarbidea;
11- Gotorlekuko bi sektoreen arteko komunikaziorako lubanarro-babesa;
12- Goardia-atala;
13- Telegrafo optikoaren masta;
14- Munizio-hornia.© Juan Antonio Sáez

Gotorlekuaren erdigunean bi eraikin altxatzen zituzten. Nagusiak soldaduentzako kuartel gisa balio zuen, eta kasu askotan lehendik zeuden eraikinak erabiltzen zituzten honetarako. Beste eraikina askoz txikiagoa izaten zen, eta bertan munizioak gordetzen zituzten. Zurezko zubi batek, altxagarria gehienetan, gotorlekurako pasabidea ematen zuen, lubanarroa igaro behar zen eta.

Garai honetan hainbat hirigune gotortu zuten, eta kasu batzuetan forte aurreratuak eta beste gotortze-obra batzuk eraiki zituzten. Hauxe dugu, esate baterako, Hernaniren kasua (Daoiz, Tolosa, Santa Barbara, Iartzagaña, Los Arcos, Iribarren, Aranburu, Oriamendi eta O'Donell forteak) eta Irunena (Parkeko fortea, eta Conrad, Mendibil eta Evansena); karlisten aldean, berriz, Andoain aipa genezake, bertan baitzeuden Gurutzeko parapeto-gunea eta Erregearen, Doloreen eta Zumalakarregiren forteak).

Donostiak, 1833an gerra hasi zenean, artean bazuen bere babes-sistema bastioiduna. Horregatik, ez zuten inbertsio ekonomiko handiegirik behar izan hirigunea bera gotortzeko. Alabaina, inguruetan eta Pasaiako portutik hurbil ere hogei bat gotorleku altxatu behar izan zituzten. Horien artean, besteak beste, hurrenak aipa ditzakegu: forteen artean Farola, Lugaritz, Haize Errota, Puio, Katxola, Ametzagaña, Cristina, Erreginarena, San Martin, Altza eta Lord John Hay; baterien artean Aranjuez, Torres, Bordandia eta Ingelesa, eta parapeto-guneetan, berriz, Ametza, Rodil, San Frantzisko, Jauregi, Isabel, San Antonio eta Morales.

Gerra amaitu eta gero, Errege Agindu baten indarrez suntsitu egin zituzten horiek guztiak. Horixe dugu gaur egun horien ia-ia batere aztarnarik ez izatearen arrazoia.

85. Gurutzeko parapeto-gunea.© Juan Antonio Sáez

86. Zumalakarregiren gotorlekua.© Juan Antonio Sáez

87. Doloreetako gotorlekua.© Juan Antonio Sáez

88. Erregearen gotorlekua.© Juan Antonio Sáez

89. On Karlos eta Zumalakarregi.© Gorka Agirre

90. Donostiaren ikuspegia, 1839ko kartografi agiri batean jasoa. Erreginaren bateriako telegrafo optikoa nabarmentzen da.© Carlos Mengs

91. 'Interior of the Fontarabia gate at Irun, just prior to the entrance of the British Legion, May 17, 1837'.© Martín Izagirre

92. Santa Barbarako gotorlekua 1. Karlistaldian. © Carlos Mengs