Agintari militarrek Frantziarekiko mugako defentsak, Donostiakoak eta Pasaiako portukoak berrantolatzeko ahalegina egin zuten, III. Karlistaldia amaitu bezain pronto. Eta ahalegin horretan kontuan izan zuten lurraldearen gaineko domeinu militarra ziurtatzeko ere balio beharko zutela, karlisten beste ahalegin belikoren bat izango ote zen beldurrez.

Kontu hauek eta beste batzuk aztertzeko, 1876 eta 1884 bitartean hainbat batzar eta batzorde militar eratu zituzten. 1876an Ingeniarien Gorputzak eratutakoaren eginkizuna mugaldeko defentsa aztertzea izan zen, eta 1877an erabaki zuen forteak eraikitzea Gipuzkoako San Markos, Txoritokieta eta Arkale mendietan; aurreproiektuen agindua Donostiako Ingeniarien Komandantziari eman zioten. Lanaren emaitza ez zen, ordea, Goi Agintarien gustukoa izan. San Markosekoa altxatzeko agindua, orain, Juan Rocari eman zioten eta, azkenean, 1879an eman zioten onespena.

Bitartean, eta estrategi organo gorenetan eztabaida luze ugariren ondoren, Antonio Rojí koronelak eta Francisco Roldán teniente koronelak ordezkari izendatu zituzten 1884 eta 1885ean, Pirinioen defentsa Gipuzkoan izeneko azterketaren nondik norakoak egiaztatzeko. Bi hauen lana gotorleku-multzo konplexu baten diseinuan gauzatu zen; multzo honek hiru defentsa-lerro zituen, baina gero egiaz gauzatutakoa zortzi forte¹ besterik ez zen izan. Forte hauetako bostek arku bat eratzen zuten Irun inguruan (Guadalupe, S. Enrike, Arkale, Belitz, Erlaitz eta San Martzialek), eta beste bi (San Markos eta Txoritokieta), atzeraxeago egonik, Donostiaren eta Pasaiako portuaren defentsan erabili ahal izango ziren. Dena den, bakar-bakarrik San Markos (1888), Txoritokieta (1890) eta Guadalupekoa (1900) eraiki zituzten, eta Erlaizkoaren lanak abiatu bazituzten ere, hasierako fasean lanak bertan behera utzi zituzten, 1892an.

147. Oiartzungo lubaki-eremua:
1- Eraikitako forteak;
2- Proiektatutako forteak.© Juan Antonio Sáez

Oiartzungo Lubaki Eremuko gotorlekuen egiturak antz handia du Séré de Rivièresen sistemaren lehen garaikoekin. Labur azal-tzearren, esan dezakegu gotorleku poligonalak direla, lubanarroz eta hau, bide batez, lubanarro-babesez hornituak. Sarrerarako zubi altxagarria daukate; barne-komunikazioak lurpetik gauzatzen dira neurri batean, eta artilleriako piezak aire librean kokatuta dauzkate, parapeto eta babeski edo lubanez babestuta edo gotorlekuko beste elementuetatik gora irteten diren kasamatez bestela. Dependentzia gehienak, hala nola kasamatak, kuartelak eta bolborategiak, harlangaitz eta hormigoi ez armatuz eraikita daude, eta 1-2 m inguruko lodiera dute; trinkotutako lurrezko hainbat metro lodiko estaldura bat ere badute, teorian etsaien artilleriako jaurtigaien aurkako babesa izatearren.

148. San Markos eta Txoritokietako gotorlekuetako babes-konplexuaren kokapen-planoa:
1- San Markoseko errepide militarra;
2- Kutarroko bateria osagarria (San Markoseko gotorlekua);
3- Kutarroko bateriarako sarbide-adarra;
4- Donostiako eta Errenteriako udalbarrutien mugak;
5- Txoritokietako gotorlekurako sarbide-adarra;
6- San Markoseko gotorlekua;
7- Barrakoietako bateria (San Markoseko gotorlekua);
8- Makina Etxea;
9- Errenteriako udalbarrutia;
10- Txoritokietako gotorlekua;
11- Txoritokietako bateria osagarria;
12- Astigarragako udalbarrutia;
13- Astigarrako eta Errenteriako udalbarrutien mugak;
14- Donostiako udalbarrutia.© Juan Antonio Sáez

Forteen eraikuntzarako prozesuan, lehen-lehenik aurreproiektua erredaktatzen zuten, eta gero obra osagarriei buruzko proiektuak prestatzen zituzten; obra hauek, normalean, hiru izaten ziren, hala nola kokagune horretarako bidea, ur-kondukzioa eta behin-behineko kanpalekua. Azkenean, behin betiko proiektua erredaktatzen zuten.

Forteak normalean bertaratzeko zailak ziren tokietan altxatzen zituzten, eta herrietatik urrun; horixe, hain zuzen ere, bertaratzeko bidea eraikitzearen garrantziaren arrazoia. Erlaitzen kasuan, nahikoa izan zen aurrez zegoen herri-bideen sarea egokitzea; Guadalupen 200 m-ko adar motz bat egitea nahikoa izan zen, Hondarribiko bidea hur zegoen eta. San Markosek, ordea, lan gehiago eskatu zuen, zeren eta 6,6 km luzeko bide militar bat ebaki behar izan zuten, Frantziako errepidearekin lotzearren; Txoritokietakoak 1,3 km luzeko adar bat behar izan zuen, aipatutako San Markoseko bidetik ateratzen zena.

149. San Markoseko gotorlekuko golako malkarraren zati bat, lubanarrotik ikusita. Eskuinean kontramalkarra. Goiko bi baoak golako kanoi-zuloenak dira. Ikusi ez daukala lurrezko blindajerik, bateria kasamatadunaren beste inguruetan baden bitartean.© Juan Antonio Sáez

Lanetan zehar, ura igotzeko prozedura mekanikoak erabiltzen zituzten, eta gero andel batean bildu. Lanak amaitutakoan, berriz, patinak gai ziren fortearen barruan erortzen zen euri-ura biltzeko, eta lurrezko blindajeek iragazle lana egiten zuten.

Behin-behineko kanpalekuak barrakoiak izan ohi ziren, eta horrelakoetan bulegoak, biltegiak, sukaldea, komunak, zaintzako erretena eta hainbat tailer (errementaldegiak, aroztegiak, hargintzakoak, ...) kokatzen zituzten, besteak beste.

Aurreproiektuetan bazen lanak abiatzeko adina zehaztapen. Kontu egizue, San Markoseko gotorlekuak ez zuen behin-betiko proiekturik izan (Luis Nievak sinatu zuen) 1888ra arte, hau da, inauguratu eta egun batzuk igaro arte. Gauzak horrela, garrantzitsuak izan ziren Pedro Lorente (1878), Juan Roca (1879 eta 1881) eta Jose Brandis-ek (1884) sinatutako behin-behiko proiektuak edo aurreproiektuak, hainbat akats zela eta edo estrategi planaren aldaketak zirela eta baztertu zituzten arren.

Erlaizko lanak ere Rojí eta Roldánen aurreproiektuan oinarriturik abiatu ziren, baina bertan behera utzi zituzten gero, Luis Nievak aurkeztutako proiektua oso garestia zelako, eta kontuan hartzen ez zituelako aurreproiektuaren onespenetik Artilleriak egindako aurrerapausoak.

152. San Markoseko gotorlekuaren profila:
1- Golako lubanarro-babesaren blindajea;
2- Golako kuarteleko gangak;
3- Fusileriarako parapetoa, golako kuartelaren blindajean eratua;
4- Golako kuarteleko fusileriako parapetoen eta bateria kasamatadunaren arteko lotura-eskailera;
5- Bateria kasamatadunetik golako kuarteleko fusileriarako parapetorako sarbidea;
6- Fusileriarako parapetoa, bateria kasamataduneko blindajean eratua;
7- Kasamata;
8- Hormigoi ez armatuzko ganga;
9- Harlangaitz arruntezko xaflak;
10- Kasamatetako aireztapen-hodiak;
11- Harriak lehorrean;
12- Gangako maskara-murruan zabaldutako kanoi-zuloa;
13- Maskara-murruaren lurrezko kanpo-blindajean zabaldutako kanoi-zuloa;
14- Barbetako bateriaren horni-elementu handi baten lurrezko blindajea;
15- Idem;
16- Barbetako bateriaren horni-elementu txiki baten lurrezko blindajea;
17- 15 cm-ko 'Ordóñez' kanoia, Hodi Burdinazkoa, goi-markoan muntatua;
18- Parapetoa, kanpo-ezpondatik beherea doana malkarrerantz;
19- Bide estalia;
20- Kontramalkarraren estaldura;
21- Burualdeko lubanarro-babeseko kanoi-zuloa;
22- Burualdeko kanoi-zuloa;
23- Malkarraren estaldura;
24- Barbetako bateriaren parapetoaren estaldura;
25- Su kurboen bateriaren eta barbetako bateriaren arteko komunikazio arrapala;
26- Idemen arteko ezponda;
27- Arrapala-eskaileraren eta barbetako bateriarekiko komunikazio-arrapalaren arteko komunikazioa;
28- Su kurboen bateriako kasamatetarako komunikazioa;
29- Arrapala-eskailera patioaren eta su kurboen bateriaren artean;
30- 15 cm-ko 'Ordóñez' kanoia, Hodi Burdinazkoa, behe-markoan muntatua;
31- Kasamaten arteko komunikazioa;
32- Patioaren eta bateria kasamataduneko sarbidearen arteko arrapala;
33- Sarrera nagusia;
34- Patioa;
35- Golako kuarteleko ganga;
36- Golako kuarteleko hormigoizko gangaren harlangaitzezko horma-bularra;
37- Malkarra;
38- Golako lubanarro-babeseko gezi-leihoa;
39- Golako lubanarro-babeseko matakana;
40- Kontramalkarraren estaldura.© Juan Antonio Sáez

Gotorleku honetan egindako lanek -hasierako indusketa lanera mugatu ziren- argi eta garbi erakusten digute eraikuntzarako teknikaren nondik norakoa. Geletako askok (kuartelek, biltegiek, ...) lurpean geratu behar zuten. Horregatik hainbat kubeta indusi behar izan zuten tokian bertan (geletarako), zenbait lubakirekin batera (komunikazioetarako hauek). Horma-bular edo ostikoak harlangaitzezkoak ziren, eta gangak, berriz, harlangaitz, harri lehor, lur eta abarrez osaturiko hainbat geruzaz estalitako armatu gabeko hormigoizkoak.

153. San Markoseko gotorlekua. Ekialdeko ikuspegia.© Juan Antonio Sáez

Artilleriako bateriak kasamatadunak edo babesgabeak izan zitezkeen. Lehenak eraikin gangadunak ziren, gotorlekuaren batez besteko altueratik gora egiten zuten, eta kanoi-zuloak maskara-murruetan zabaltzen ziren, gangetako albo-itxituretan alegia. Jaurtigaien inpaktua arintzeko, eraikina lurrez estaltzen zuten (6 eta 14 m bitarteko lodieraz), eta honetan ere hainbat kanoi-zulo paratzen.

San Markoseko bateria kasamataduneko elementu nagusia armatu gabeko hormigoizko eraikin bat da, gutxi gorabehera U formako oinplanoa duena, eta golako kuartelak ixten zuen erdiko patio bat mugatzen duena (golakoa esaten zitzaion babesen zegoen gotorlekuaren alderdiari). Bi oin ditu. Goikoan hamabost kasamata gangadun daude, 14 x 5 m-koak, eta elkarrekin komunikatzeko 4 m-ko argiko pasabideak dituzte ostikoen artean. Maskara-murruetan 19 kanoi-zulo daude, nahiz kanpoaldeko lurrezko blindajeak horietatik zortzi itxi dituen. Guztira 15 cm-ko zazpi kanoi har zitzaketen, behe-markoan muntatuta. Golako bi kasamatetan zabaldutako lau kanoi-zuloek aukera ematen zuten beste lau kanoi jartzeko. Beheko oinak zortzi gela² ditu.

154. San Markoseko gotorlekua. Aireko ikuspegia.© Paisajes Españoles S.A.

Bateria kasamataduna oinplano angeluzuzenekoa da Guadalupen. Hiru oin ditu. Behekoa (beste zatiarekiko aurreratuta dago) malkar-galeriaren jarraipena da. Tarteko oinak bederatzi ganga ditu, eta kuartel eginkizuna, guztira 276 soldadu har ditzake eta. Honen ekialdeko muturrean, ganga osagarri batek hartzen du munizio-banaketarako biltegia. Goiko oinean dago bateria kasamataduna bera, hamar gangaz osatua, hauek alde banatan kanoi-zuloak³ dituztela. Hego-ekialdeko partean, kuartel/baterien aurretik lurrezko maskara bat dago, patio estu batek bereizten duena kasamatetatik; honetan tuneleko kanoi-zuloak egokitu zitezkeen, bateria kasamataduneko kanoiekin tiro egin ahal izateko. >

Babesgabeko bateriak barbetak dira (parapetoak, kanoi-zulorik gabe), eta eskema orokor bati jarraiki itxuratuta daude, hau da, 8-10 m lodiko parapeto bat da, lubanarroranzko ezponda duena. Gotorlekuaren barnealdean parapetoak estalki-murru bat dauka, 1,4-1,8 m altuerakoa, instalatutako artilleria motaren arabera betiere. Parapetoan bertan, behar denean, sartune erdi-zilindrikoak prestatzen dira, artilleriako piezaren mugimenduak errazteko.

Borrokako lubetaren (edo adarbearen) gainean prestatzen dira su-ahoak muntatzeko zelaiguneak, aurrealdea parapetoaz eta alboak lubanez babesturik betiere. Azken hauen barnealdean, batzuetan, pasabide estu bat izaten da, eta honetatik posible da lubanak berak zeharka igarotzea. Gainera, puntu honetatik posible da pieza bakoitzaren munizio-hornietara iristea.

157. San Markoseko gotorlekua. Burualdeko lubanarro-babesaren barnealdea. Eskuinean, bi kanoi-zuloetako bat. Ezkerrean matakanak, bertikalean tiro egin ahal izateko banketa eta guzti.© Gorka Agirre

Beheragoko kota batean jeneralean, zirkulazio-lubeta edo zerbitzu-bidea egoten da, hau ere gotorlekuko komunikazio-sareko elementua baita. Hainbat arrapalaren bidez lotzen zaio borrokako lubetari, eta bertara zabaltzen dira, gainera, piezetako hornitzaileen babeserako lubetek eratzen dituzten gangak; hauek, bake garaian, artilleriako piezen kokaleku izan daitezke (pieza hauek mugikorrak direnean). Elementu hau Guadalupeko sektore batzuetan soilik ikusten dugu.

158. San Markoseko gotorlekua. Patio nagusiaren eta obus-bateriaren arteko eskailera-arrapala.© Gorka Agirre

Munizioekin lotutako alderdi guztiak bereziki zainduta daude. Normalean bolbora-biltegi bat (edo batzuk) edukitzen dituzte, eta kasu batzuetan (Txoritokietan eta baita Erlaizko proiektuan ere) baita perimetroko pasabide estu bat ere; honetara iristen ziren aireztapen-hodiak eta argiztapenerako leihoak. Hauek hermetikoki itxita zeuden, biltegi aldean kristal bat zeukaten-eta, hain zuzen lanparako txinpartarik igaro ez zedin.

159. San Markoseko gotorlekuko bateria kasamataduneko kanoi-zuloa, kanpoaldetik ikusita. Kasamataren goiko zein aurrealdeko blindajeen gainean belarra hazten da, eta kanoi-zuloaren gainean kasamata aireztatzeko tximinietako bat ikus dezakegu.© Gorka Agirre

Bolbora-biltegiek hormigoizko zorua zeukaten, eta honen gainean, halako altura bat hartuz, tarima bat; bi elementuon artean aire-kamara bat zegoen, behar beste aireztatua inolaz ere, hezetasun kaltegarria saihestearren. Bolbora-biltegietako paretak zurez forratuta zeuden, zorutik bertatik gangen abiapunturaino.

Gotorlekuetan hainbat biltegi egoten zen (jaurtigaiena, artilleriako tresnena, jaki, egur eta abarrena), eta karga-gelak ere bai. Hauetan egiten zuten jaurtigaien barnealdea bolboraz edo indar handiagoko beste leherkari batzuez betetzeko lana. Munizio-biltegietatik hurbil karga-jasogailuak zeuden, bolbora eta dagoeneko kargatutako jaurtigaiak pieza bakoitzarentzako hornidura-tokietara hurbiltzeko.

160. San Markoseko gotorlekua. Bateria kasamataduna, patioa eta fusileriako parapetoa golako kuartelaren gainean.© Gorka Agirre

Guadalupeko gotorlekuaren goarnizioan⁴ 500 soldadu ziren Infanterian, eta 100 Artillerian; San Markosekoan 200 soldadu Infanterian, eta 50 Artillerian; eta Txoritokietan 60 soldadu inguru ziren (nahiz aurreproiektuan 200 aipatzen dituzten). Hala eta guztiz ere, gotorleku guztietan hainbat gela egoten zen aparteko lojamendu gisa erabili ahal izateko, horrelakoen beharra fortunatzen zenerako noski, eta halaz kopuru arrunta %50 igo zitekeen, gutxienez.

Artilleriaren eginkizun nagusia urrutiko lana zen, eta hurbileko defentsa lana, hau da, etsaiaren infanteriak gotorlekua hartzeko ahalegin orori aurre egitea, fusileriaren kontua zen. Hau bide estali batean egokitzen zen, honetan baitzen zelaigune estu bat, eta glazisean oinarritutako fusileriarentzako parapeto bat. Honek aukera ematen zuen gotorlekutik hurbileko inguruko edozein punturen kontra tiro egiteko, gotorleku modernoetan⁵ bezalaxe.

161. Txoritokietako gotorlekua. Proiektuetako batean sartutako perspektiba. Egitura, oro har, bat dator gotorlekuak hasieran zuenarekin, xehetasun txiki batzuetan izan ezik. Ezkerrean ikusten dugu aurreikusitako zortzi lubaki osagarrietatik gotorlekutik hurren zegoena (egileak koloreztatua).© Juan Antonio Sáez

San Markosen fusileriako bigarren lerro bat ere bazen, golako kuarteleko eta bateria kasamataduneko goi-blindajeetan prestatutako parapetoaz moldatua. Mendi malkartsu batean kokatuta zegoela eta, Txoritokietako gotorlekuan fusileriako zortzi lubaki moldatzeari egoki iritzi zioten; hauek 50 m luzekoak izango ziren, eta kontramalkarretik 12 eta 200 m bitarteko tartera egongo ziren.

162. Txoritokietako gotorlekuaren planoa:
1- Sukaldea;
2- Komandantearen pabilioia;
3- Ofizialen pabilioia;
4- Barne-lubanarrotik kanpo-lubanarrorako sarbidea, 8 maila eta ate baten bidezkoa;
5- Saihets-babeseko bateria, 3 gezi-leiho dituena fusileriarako;
6- Lubanarroa (297 m-ko kota);
7- Kanpo-ezponda;
8- Ipar-ekialdeko bateria (304 m-ko kota);
9- Parapetoa;
10- Parapetoaren estaldura;
11- Profil hautsiko atzeko atea, arrapaladuna;
12- Lubanarroa (296 m-ko kota);
13- Ezponda pixka bat duen malkarra, 0,5 m lodiko murru batez estalia;
14- Tarteko bateria (303 m-ko kota);
15- Ezponda pixka bat duen kontramalkarra, 0,5 m lodiko murru batez estalia;
16- Hego-mendebaldeko eta tarteko baterien arteko komunikaziorako atzeko atea;
17- Sartune erdi-zilindrikoak;
18- Lubanarroa;
19- Hego-mendebaldeko bateria (303 m-ko kota);
20- Berezko haitza edo lurrezko lubeta;
21- Burdinsare batez itxitako sarbidea;
22- Baskula-zubi altxagarria;
23- Barne-lubanarroa (298,5 m-ko kota);
24- Kuartela;
25- Gezi-leihoa;
26- Patioa. Honen azpian patina dago;
27- Komunak;
28- Sarrera 5 gezi-leihotatik babesten duen goardia-atala;
29- Jaurtigaiak kargatzeko gela;
30- Bolbora-biltegiaren aireztapen eta argiztapen korridorea;
31- Bolbora-biltegia;
32- Munizio-hornia;
33- Atzeko atea (302 m-ko kota);
34- Munizio-hornia;
35- Zerbitzu-bidea, ipar-ekialdeko bateriarako azken arrapala duena;
36- Eskailera bikoitza, zerbitzu-bidearen (302 m-ko kota) eta barne-lubanarroaren (298,5 m-ko kota) artean.© Juan Antonio Sáez

Gotorlekuko elementuak erabat inguratuz lubanarroa dago. Honek 6 eta 8 metro bitarteko zabalera du, baina ez du malda eta sakonera uniformerik. Alboetako mugatzat malkarrak eta kontramalkarrak ditu (kontramalkarra malkarra bera baino altuagoa zen), etsaiaren jaurtigaiak desbideratzeko hain zuzen. Elementu hauek harlanduskoz edo harlangaitz poligonalez estalita zeuden (kasuen arabera).

164. Txoritokietako gotorlekua. Oinplano pentagonaleko kuartela. Erdiko patio txikia ikus daiteke, eta azotea gezi-leihoduna ere bai.© Gorka Agirre

165. Txoritokietako gotorlekuko lubanarroa. Eskuinean bi gezi-leiho maila. Behekoa kuartelari berari dagokio, eta bestea azotea gezi-leihodunari.© Juan Antonio Sáez